( فائتِ مقالتِ «هِندویی نَفْط‎اندازی هَمی آموخت.../ گِرهْگُشائی از یک حکایتِ گُلستانِ سعدی » )

مقالۀ « هِندویی نَفْط‎اندازی هَمی آموخت.../گِرهْگُشائی از یک حکایتِ گُلستانِ سعدی » که به همین قَلَم در« جشنْ نامه[ یِ ] آیت الله1

کذا فی المَطبوع ! ؛ وإِلّا این أَبْجَدْخوان می دانَد که «

آیة الله» و «حُجَّة الإِسلام» را به تاءِ کشیده نوشتن ، خِلافِ صَواب است و نَقضِ مَعهودِ جَهابِذَۀ کُتّاب و خداوندگارانِ آداب !!... .گلستانِ بی خَزانِ شیخِ شیراز ، سَعدی ـ رَحمَةُ اللهِ عَلَیه ـ ؛ و خدای را سپاس که مقبولِ طبعِ مردمانِ صاحِبنَظَر افتاد .

در آن مقام ، یکی ازمؤیِّداتِ مُدَّعا و فَردی از شواهِدِ آشنائیِ شیخِ شیرینْ سخنِ شیراز با آن بازی و تَردَستیِ ویژه که ما مُفادِ «نَفط اندازی» اش قَلَم دادیم ، در تَضاعیفِ بَسطِ مَقال و گرماگرمِ إِیضاحِ مَرام ، از قَلَم افتاد . اینک و در این یادداشت به تدارُک و اِستِدراکِ آن فِقْره و پاره ای توضیحات در بابِ آن اهتمام خواهد رفت ؛ و مِنَ اللهِ التَّوفیق و عَلَیهِ التُّکلان !


سعدی در قطعاتِ خود ( کلّیّات ، چ أَمیرکبیر ، ص 664 ) این دو بیت را نیز دارد :

در ویراستِ زنده یاد ذُکاءالمُلک محمّدعلیِ فُروغی ( همان ، همان ص ، هامِش ) ، از برایِ « که بر دهان گیری » ، نُسخه بَدَلِ « که در دهان داری » مذکورست .
در هامشِ این دو بیت نیز مَرقوم داشته اند :
« این قطعه را ظاهرًا در وصف پسری نفط انداز فرموده » .

آری ، این ، وصفِ همان نمایش و بازیِ « نَفط اندازی » است که در حکایتِ گلستان نیز مَطمَحِ نَظَر بوده است .

شادروان دکتر محمّدجعفرِ محجوب ، در مَقالَتی بسیار خواندنی و سودبَخش که زیرِ نامِ زبانِ سعدی و پیوندِ آن با زندگی پَرداخته است ـ و همین أَواخِر در مجموعی از گفتارهایِ آن استادِ فقید تحتِ عنوانِ از هفت پیکر تا هشت بهشت بازچاپ گردیده ( البتّه با نادُرُستیهایِ حروفنگاشتیِ چشم آزار و به طَرزی ناخوش ! ) ـ ، این شعرِ سعدی را یاد کرده و نوشته است :

« کسانی که به اروپا ، خاصه به فرانسه و پاریس مسافرت کرده و ساعتی چند را با نشستن در قهوه خانه های زیبای آن گذرانیده اند ، می دانند که گروهی هنرمندان و نمایشگران دوره گرد می آیند و به آرزوی دریافت پولی اندک ، در برابر آنان نمایش می دهند . یک نوع از این نمایشگران کسی ( معمولًا جوانی ) است که شیشه ای پر از بنزین در دستی و شعله ای کوچک به دست دیگر دارد . در برابر تماشاییان جرعه ای از بنزین را در دهان خود می گیرد و بآهستگی آن را در برابر شعلۀ کوچک افروخته می دمد و لهیبی دراز پدید می آورد . ظاهرًا این نمایش بسیار قدیم است و در عصر سعدی نیز سابقه داشته ، چه در میان بیتهای پراکندۀ وی می خوانیم :

( از هفت پیکر تا هشت بهشت ، چ : 1 ، تهران : انتشاراتِ مُروارید ، 1393 هـ . ش . ، ص 218 ).

مرحومِ دکتر مَحجوب در حاشیۀ گفتارِ خویش نوشته است :
«این قطعه را در کلیات سعدی چاپ امیرکبیر ، که از روی نسخۀ شادروان فروغی به طبع رسیده است نیافتم . لیکن آن را در چاپهای دیگر کلیات سعدی دیده و به خاطر سپرده بودم و در اینجا نیز از حافظه نقل کردم . از این روی ممکن است در نقل بعضی کلمات تحریفی روی داده باشد که به هیچ روی نمی توان به حافظه اعتماد کرد ! »


بر خِلافِ نَظَرِ زنده یاد مَحجوب ـ و آنسان که آوردیم ـ ، این قطعه در کلّیّاتِ سَعدی یِ چاپِ أَمیرکبیر آمده است ؛ ولی إِشکالِ کار آنجاست که در ترتیبِ ویراستِ ذُکاء المُلکِ فروغی ، قطعه هایِ عِشقی و غنائی را از دیگر قطعه ها جُدا کرده و در پیِ غَزَلیّاتِ عاشقانه و ترجیعاتِ تغزُّلی آورده اند ؛ و همین ای بَسا مُراجعان را در غَفلت افگَنَد ، چُنان که نتوانَند قطعۀ موردِ نظرِ خود را در میانِ بخشِ عمدۀ قطعاتِ شیخ که در جایِ دیگر آمده است بازیابند . از همین روست که شادروان محجوب قطعۀ موردِ نظرش را در ویراستِ یادشده نیافته است؛ و هم از این رویْ بود که نگارنده به هنگامِ تحریرِ آن گفتار هرچه به دنبالِ قطعه ای با ردیفِ «آتش» که می دانست بر چُنین مضمونی اشتمال دارد گشت ، آن را نیافت و در خَیالِ خویش، «حافظه» را به تَلْبیس و تَخْلیط مُتَّهَم داشت و گمان بُرد که شاید در این میان از بُن تَوَهُّمی رُخ داده باشد .

باری ، اکنون که آن را یافته ام ، دَریغَم آمد که این گواه نیز بر آن همه افزوده نیاید .