دَر لُغَت۟‌نامۀ دِهخُدا، یکی از مَعانیِ «لَمس» را، دَر گُفتآورد از مُنتَهَی الأَرَب و تاج المَصادِر، «آرمیدن با زن» گُفته‌اند؛ که دُرُست است؛ و البَتّه یکی از مَعانیِ کِناییِ «لَمس» و «مُلامَسَة» هَمین است.
دَر لُغَت۟‌نامۀ دِهخُدا، از شِعرِ فارسی، بی۟تی را از خاقانیِ شَروانی شاهِدِ این مَعنی گرفته‌اند؛ و آن، این است:
به لَمسِ پیرزَن مانَد حُضورِ ناکَسان ای دِل!
وضو باطل کُنَد وآخِر ندارد نارپستانی!!
دَر فَرهَنگِ بُزُرگِ سُخَن و نیز فَرهَنگِ کِنایاتِ سُخَن، ذی۟لِ «لَم۟س»، هَمین بی۟ت را به ضَبطِ «به لَمسِ پیرزَن مانَد حُضورِ ناکَسان کاوَّل / وضو باطل کُنَد وآخِر ندارد نارپستانی!!» آوَرده و مَعنایِ «لَم۟س» را دَر این مَقام بصَراحَت «آمیزشِ جنسی، جِماع» نوشته‌اند ( فَرهَنگِ بُزُرگِ سُخَن، به‌سَرپَرَستیِ: دکتر حَسَنِ أَنوَری، چ: 1، تِهران: اِنتِشاراتِ سُخَن، 1381 هـ.ش.، 7 / 6440؛ و: فَرهَنگِ کِنایاتِ سُخَن، به‌سَرپَرَستیِ: دکتر حَسَنِ أَنوَری، چ: 1، تِهران: اِنتِشاراتِ سُخَن، 1383 هـ.ش.، 2 / 1420).
این بی۟تِ خاقانی، از چکامه‌ایست به آغازۀ: «نثارِ اَشکِ مَن هَرشب شَکَرریزیست پنهانی / که همّت را زناشوئی است از زانو و پیشانی» ( دیوانِ خاقانیِ شَروانی، به‌کوشِشِ: دکتر سَیِّد ضیاءُالدّینِ سَجّادی، چ: 11، تِهران: اِنتِشاراتِ زَوّار، 1393 هـ.ش.، ص 410)؛ و بیوسیده است که بَعضِ شُرّاحِ چکامه‌هایِ خاقانی هَم به إیضاحِ آن پَرداخته باشَند. نمونه‌وار، آقایِ دکتر مُحَمَّدِ اِستِعلامی هَم دَر نَقد و شَرحِ قَصایدِ خاقانی ـ بَر أَساسِ تَقریراتِ اُستاد بَدیع‌الزَّمانِ فُروزانفَر ـ (چ: 1، تِهران: اِنتِشاراتِ زوّار، 1387 هـ.ش. ، 2 / 1302) دَر صَدَدِ روشَن۟داشتِ «لَمسِ پیرزَن» بَرآمَده و آن را به مَعنایِ «هَمخوابه‌شُدَن با پیرزن» گرفته‌اند.
دَرصَدَدِ استقصایِ تام نیستم. مَوارِد بیش از اینهاست. اینها را یاد کَردَم تا بگویَم:
تَصَوُّری شایِع و مَسطور و مُصَرَّح دَر شُماری از مَنابِعِ مُتَداوَل، این است که مُرادِ خاقانی از «لَمسِ پیرزَن» دَر بی۟تِ مَزبور، هَمخوابگی و آمیزِش با پیرزَن است. وانگَهی، ای بَسا ـ از بُن ـ این بی۟ت و این «لَمسِ پیرزن»، شاهِدِ آن مَعنایِ "آرَمیدن با زَن، آمیزشِ جنسی، جِماع " که فَرهنگ۟‌نویسان و بَعضِ گُزارَندگانِ سخنِ خاقانی گُفته و آوَرده‌اند، نَباشَد؛ بلکه شاهِدِ مَعنایِ مَشهورِ «لَمس»، یعنی مُطلَقِ مَسّ و پَسودن، باشَد.
خاقانیِ شَروانی، از أَهلِ تَسَنُّن و آنسان که گُفته‌اند (نمونه را، نگَر: دیوانِ خاقانیِ شَروانی، به‌کوشِشِ: دکتر سَیِّد ضیاءُالدّینِ سَجّادی، چ: 11، تِهران: اِنتِشاراتِ زَوّار، 1393 هـ.ش.، صص بیست و شش ـ بیست و هشت) پیروِ مَذهَبِ فِق۟هیِ شافِعی بوده است، و در فِق۟هِ بسیاری از أَهلِ تَسَنُّن، پَسودَنِ پوستِ زَنِ نامَحرَم ( / لَمس الرَّجُلِ المرأةَ الأجنبیّة مِن غیرِ حائل) از نَواقِضِ وُضوست. این نَق۟ضِ وُضو، نَزدِ بَعضِ فُقَهایِ أَهلِ تَسَنُّن، قی۟د و شَرطِ خاصّی نَدارَد و نَزدِ بَعضی دارَد. شافعی، پَسودَنِ پوستِ زَنِ نامَحرَم را مُطلَقًا ناقِضِ وُضو می‌دانَد و خاقانی هَم ـ چُنان که گُفته شُد ـ بَر مَذهَبِ فِق۟هیِ شافِعی بوده است.
هَرچَند این رَأ۟یِ فِق۟هی، مَسأَلۀ چَندان نامَشهوری هَم نیست، تَصریحاتِ بَرخی از گُذَشتگان را می‌آوَرَم تا تَردید یا إِبهامی دَر کارِ آن نَمانَد.
شي۟خ عَلیّ بنِ مُحَمَّد بنِ مُحَمَّدِ قُمیِ سَبزواری، از فَقیهانِ إِمامیِ سَدۀ هَفتُمِ هِجری، نوشته است:
«أَمّا لَم۟سُ بَشَرَةِ المَرأَةِ الَّتی لَيسَت بمَحرَمٍ، و مَسُّ فَرجِ الآدَمیِّ ببَطنِ الكَفِّ، فَلا يَنقُضانِ الوُضُوءَ خِلافًا لِلشّافِعیِّ مُط۟لَقًا وَ لأَبی‌حَنيفةَ فِی الان۟تِشارِ.»
( جامِعُ الخِلاف وَ الوِفاق بَي۟نَ الإماميَّةِ و بَي۟نَ أئمَّةِ الحِجازِ وَ العِراق، الشَّي۟خ عَلیّ بن مُحَمَّد بن مُحَمَّد القُمیّ السَّبزواریّ، تَحقيق: حُسَي۟ن الحَسَنیّ البيرجَندیّ، ط: 1، قُم: اِنتِشاراتِ زمينه‌سازانِ ظُهورِ إمامِ عَصر ـ عج ـ، 1379 هـ.ش.، ص 18) .
تَفصیلِ مَسأَله را از قَلَمِ جَنابِ شَي۟خ‌الطّائفه أَبوجَعفَر مُحَمَّد بن حَسَنِ طوسی (385 ـ460 هـ.ق.‍) ـ قَدَّسَ اللهُ سِرَّهُ القُدّوسیّ ـ مُطالعه فَرمایید که نوشته است:
«مُلامَسَةُ النِّساءِ وَ مُباشَرَتُهُنَّ لا تَنقُضُ ال۟وُضُوءَ، سَواء كانَت۟ مُباشَرَةَ ذاتِ مَح۟رَمٍ، أَو۟ غَي۟رِهِنَّ مِنَ النِّساءِ، سَواء كانَت۟ المُباشَرَة بِاليَدِ، أَو۟ بِغَيرِها مِنَ الأَعضاءِ، بِشَه۟وَةٍ كانَت۟، أَو۟ بِغَي۟رِ شَه۟وَةٍ .
وَ بِهِ قَالَ عَبدُاللهِ بنُ عَبَّاس، وَ الحَسَنُ البَصریِّ، وَ مُحَمَّدُ بنُ الحَسَنِ، وَ إِح۟دَى الرِّوَايَتَي۟نِ عَنِ الثَّورِیِّ.
وَ قَالَ الشَّافِعِیُّ: مُباشَرَةُ النِّساءِ مِن۟ غَي۟رِ حَائلٍ، إذا كُنَّ غي۟ر ذَواتِ مَحارِم، تَن۟قُضُ ال۟وُضُوءَ بِشَه۟وَةٍ كانَتَ، أَو۟ بِغَي۟رِ شَه۟وَةٍ، بِاليَدِ كانَت۟، أو بالرِّج۟لِ، أَو۟ بِغَي۟رِهِمَا مِنَ الجَسَدِ، عامِدًا كَانَ أَو۟ ناسِيًا. وَ بِهِ قَالَ عَبدُاللهِ بنُ عُمَر، وَ ابنُ مَسعُودٍ، وَ الزُّهرِیُّ وَ رَبِيعَةُ.
وَ قَالَ الأَوزاعیُّ: إِن۟ مَسَّهَا بِيَدِهِ اِن۟تَقَضَ وُضُوؤُهُ، وَ إِن۟ كانَ بِغَي۟رِ شَه۟وَةٍ لَم۟ يَن۟تَقِض۟ وُضُوؤُهُ، وَ إِن۟ مَسَّهَا بِالرِّج۟لِ لَم۟ يَن۟تَقِض۟. وَ قَالَ مالِكٌ: إِن۟ مَسَّهَا بِشَه۟وَةٍ اِن۟تَقَضَ، وَ إِن۟ كانَ بِغَي۟رِ شَه۟وَةٍ لَم۟ يَن۟تَقِض۟ وُضُوؤُهُ. وَ به قَالَ اللَّي۟ثُ بنُ سَع۟دٍ، وَ أَح۟مَدُ، وَ إِسحاقُ وَ فی إِح۟دَى الرِّوَايَتَي۟نِ عَنِ الثَّورِیِّ، حَتَّىٰ قَالَ مالِكٌ: إِن۟ مَسَّهَا بِشَه۟وَةٍ مِن۟ وَراءِ حَائِلٍ اِن۟تَقَضَ وُضُوؤُهُ، إِذا كَانَ الحَائِلُ رَقِيقًا.
وَ قَالَ رَبِيعَةُ وَ اللَّي۟ثُ يَن۟تَقِضُ، سَواء كَانَ الحَائِلُ صَفِيقًا أَو۟ رَقِيقًا. وَ قَالَ أَبوحَنِيفَةَ وَ أَبُويُوسُفَ: إِن۟ مَسَّهَا فَان۟تَشَرَ عَلَي۟هِ، اِن۟تَقَضَ وُضُوؤُهُ، وَ إِن۟ لَم۟ يَن۟تَشِر۟ لَم۟ يَن۟تَقِض۟.»
( الخِلاف، شَي۟خ‌الطّائفة أَبوجَعفَر مُحَمَّد بن ال۟حَسَن الطّوسیّ، تَحقيق: جَماعة مِنَ المُحَقِّقين، قُم: مُؤَسَّسة النَّشرِ ال۟إِسلامیّ التَّابِعَة لِجَماعةِ ال۟مُدَرِّسين بقُم ال۟مُشَرَّفَة، 1407 هـ.ق.، 1 / 110 و 111).
هَرچَند عباراتِ نُصوصی که گُذَشت، بسیار ساده تَقریر گَردیده و روشن۟‌تر است از آن که أَهلِ فَن را به تَرجَمۀ آن حاجَتی باشَد، به مُلاحَظَۀ حالِ بَعضِ أَصاغِرِ طُلّابِ أَدَب که لابُد دَر نیازمودگی هَم۟رَدیفِ راقِمِ این سَطرها خواهَند بود و هنوز از مَزیدِ إیضاح و تَبیین مُستَغنی بشُمار نَباشَند، و به مُقتَضایِ سفارِشِ مولانا جَلال‌الدّین که فَرمود: أَخِلّائی! أَخِلّائی! زبانِ پارسی می‌گو / که نَب۟وَد شَر۟ط دَر حَلقه شَکَرخوردَن بتَنهائی، بَیانی را که حَضرَتِ شي۟خ أَبوالفُتوحِ رازى ـ أَعلَی اللهُ تَعَالَیٰ مَقامَهُ الشَّریف ـ دَر تَفسیرِ فِق۟رۀ ﴿لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ﴾ از کَریمۀ ﴿يٰا أَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوا لَا تَقْرَبُوا الصَّلَاةَ وَ أَنْتُمْ سُكَارَىٰ حَتَّىٰ تَعْلَمُوا مَا تَقُولُونَ وَ لَا جُنُبًا إِلَّا عَابِرِی سَبِيلٍ حَتَّىٰ تَغْتَسِلُوا وَ إِنْ كُنْتُمْ مَرْضَىٰ أَوْ عَلَىٰ سَفَرٍ أَوْ جَاءَ أَحَدٌ مِنْكُمْ مِنَ الْغَائِطِ أَوْ لَامَسْتُمُ النِّسَاءَ فَلَمْ تَجِدُوا مَاءً فَتَيَمَّمُوا صَعِيدًا طَيِّبًا فَامْسَحُوا بِوُجُوهِكُمْ وَ أَيْدِيكُمْ إِنَّ اللّٰهَ كَانَ عَفُوًّا غَفُورًا﴾ (س 4، ی 43) مَرقوم داشته است، می‌آوَرَم که بَر گُزارِشِ روشَن و روشَنگَرِ این رَأ۟یِ فِق۟هی نیز اِش۟تِمال دارَد:
«﴿أَوْ لامَسْتُمُ النِّساءَ﴾ حَمزه و كِسائى و خَلَف خواند: "لَمَس۟تُم۟" بى أَلف، اين جا و نيز در سورة المائِدَه، و آن اِختيارِ أَبوعُبَي۟د است، و باقى قُرّاء به "أَلف" خواندَند مِنَ المُلامَسَة، مُفاعَلَة بَي۟نَ اث۟نَي۟ن.
مُفَسِّران و فُقَها خِلاف كَردَند دَر مَعنىِ "لَمس" و "مُلامَسَه". قومى گُفتَند: مُراد جِماع است و خَل۟وَت، و اين، قولِ عَبداللهِ عَبّاس است و حَسَنِ بَص۟رى و مُجاهِد و قَتاده، و رِوايَت است از صادِق و باقِر - عَلَي۟هِمَا السَّلام -، و اين مَذهَبِ ماست.
سَعيد بنِ جُبَي۟ر گفت: دَر اين لَفظ خِلاف رَفت روزى، جَماعتى از عَرَب گُفتَند: لَم۟س جِماع باشَد، و جَماعتى مَوالى گُفتَند: جِماع نَباشَد. مَن به نَزديكِ عَبداللهِ عَبّاس آمَدَم و از او پُرسيدَم، مَرا گُفت: تو از كُدام گُروهى؟ گُفتَم : مَن بَر قولِ مَوالى‌ام، گُفت: مَغلوبى تو و ايشان، كه : لَم۟س جِماع باشَد، و كَذٰلك المَسُّ و المُباشَرَة، و لٰكِن خُداى۟ تَعالىٰ كِفايَت كُنَد به آنچه خواهَد.
و اين لَفظ دَر أَصلِ لُغَت بَراىِ لَم۟سِ دَست نِهادَند، جُز آن است كه به عُرف و شَرع حَقيقت گَشت به جِماع، لِكَثرَةِ الاستِعمال. و بيشتَرِ أَلفاظ كه به آن كِنايَت كَردَند از جِماع به عُرف و شَرع حَقيقَت است، كَالمُجامَعَةِ و الجِماعِ و المُباشَرَةِ و المُباضَعَةِ، و المَسِّ و اللَّم۟سِ و الباه؛ اين هَر يكى دَر لُغَت، مَعنى و اِشتِقاقى دارَد جُز جِماع ، و لٰكن عُرف و شَرع بَر او طارى شُد و به آن چيزها مَجاز گردد و به اين مَعنى حَقيقَت.
و اين فَصل براىِ آن گُفتيم تا شافِعى و أَوزاعى و مالِك و آنان كه گُفتَند: لَم۟س نَق۟ضِ طَهارَت كُنَد، ايشان را نَبُوَد كه به ظاهِرِ آيت تَمَسُّك كُنَند و گويَند: حَقيقَت اين است و آن مَجاز، بَل بَر عَكسِ آن است كه ايشان گُفتَند، و ايشان گُفتَند: اين كِنايَت است از جِماع براىِ آن كه به لَم۟س به جِماع رَسَند، چُنان كه عَرَب بر تَوَسُّع "ابر" را "آسمان" خواند و "باران" را و "گياه" را؛ قالَ الشّاعِر:
إِذَا سَقَطَ السَّمَاءُ بِأَر۟ضِ قَو۟مٍ
رَعَي۟ناهُ إِذَا كَانُوا غِضَابا
جَماعتى ديگَر گُفتَند: مَسّ البَشَرَتَي۟ن باشَد، سَواء اَگَر جِماع باشد و اَگَر نَه، و اين قولِ عَبداللهِ مَسعود است و عَبداللهِ عُمَر و أَبوعُبَي۟ده و شَعبى و نَخَعى و حَمّاد و حَكَم.
و فُقَها دَر حُكمِ آيَت خِلاف كَردَند بَر پَنج مَذهَب.
شافِعى گُفت: هَر اَندام كه از مَرد به اَندامِ زَن رَسَد ـ اَگَر دَست باشَد و اَگَر جُز دَست ـ طَهارَت بشكافَد، و اين قولِ عَبداللهِ مَسعود است و عَبداللهِ عُمَر و زُه۟رى و رَبيعه. و أَوزاعى گُفت: اَگَر لَم۟س به دَست باشَد نَق۟ضِ طَهارَت كُنَد، و اَگَر جُز به دَست باشَد نَق۟ض نَكُنَد، و مَذهَبِ مالِك و لي۟ث بنِ سَعد و أَحمَدِ حَنبَل و إِسحاق بنِ راهَوَي۟ه آن است كه: اَگَر لَم۟سى به شَه۟وَت باشَد نَق۟ض كُنَد، و اَگَر به شَه۟وَت نَباشَد نَق۟ض نَكُنَد، و مَذهَبِ أَبوحَنيفه و أَبويوسُف آن است كه: اَگَر مُلامَسَتى فاحِش باشَد نَق۟ض كُنَد، و اگر فاحِش نَباشَد نَق۟ض نَكُنَد. و تَفسيرِ فاحِش به آن كَرد كه اِنتِشار پَديد آيَد با آن. و جَماعَتى ديگَر گُفتند: لَم۟س به هيچ وَج۟ه۟ نَق۟ض طَهارَت نَكُنَد؛ و اين، مَذ۟هَبِ أَهل البَي۟ت است، و دَر صَحابه، قولِ عَبداللهِ عَبّاس است، و دَر تابِعين، حَسَنِ بَصرى، و دَر فُقَها مُحَمَّدِ حَسَن، و يك رِوايَت از سُف۟يانِ ثَورى؛ و دِگَر رِوايت از او چون مَذ۟هَبِ مالِك است.
آنگاه آنان كه گُفتَند كه: لَم۟س نَق۟ض طَهارَت كُنَد، خِلاف كَردَند كه اَگَر حائِلى باشَد و دَستِ مَرد به اَندامِ زن دَر جامه باشَد، مَذهَبِ جُمهورِ فُقَها آن است كه نَق۟ض نَكُنَد، و مالِك اِعتِبار كَرد گفت: اَگَر حائِلى رَقيق باشَد نَق۟ض كُنَد، و اَگَر كَثيف باشَد نَكُنَد، و لي۟ث و رَبيعه گُفتَند: نَق۟ض كُنَد عَلىٰ كُلِّ حال، اَگَر رَقيق باشَد، اَگَر كَثيف.
أَمّا آن كه مَل۟موس را طَهارَت تَباه شَوَد يا نَه، شافِعى را دَر او دو قول است .»
( رَوضُ ال۟جِنان وَ رَوحُ الجَنان فی تَفسيرِ القُرآن ـ مَشهور به: تَفسيرِ شي۟خ أَبوالفُتوحِ رازى ـ، شي۟خ أَبوالفُتوحِ رازى ـ حُسَي۟ن بنِ عَلىّ بنِ مُحَمَّد بنِ أَحمَد الخُزاعىّ النّيشابورىّ ـ، به‌كوشش و تَصحيحِ: دكتر مُحَمَّدجَعفَرِ ياحَقّى ـ و ـ دكتر مُحَمَّدمَهدىِ ناصِح، چ: 2، مَشهَد: بُنیادِ پِژوهشهایِ إِسلامیِ آستانِ قُدسِ رَضَوى ـ ع ـ، 1378 هـ.ش.، 5 / 374 ـ 376).
ال۟حاصِل، دیدیم که «شافِعى گُفت: هَر اَندام كه از مَرد به اَندامِ زَن رَسَد ـ اَگَر دَست باشَد و اَگَر جُز دَست ـ طَهارَت بشكافَد»؛ سُخَنِ خاقانیِ شافِعیٖ‌مَذهَب نیز هَمین است. این «لَم۟س» که خاقانی از نَواقِضِ وُضوش قَلَم داده است، هَمان مَعنایِ عامِّ «لَم۟س» است، نه آن مَعنایِ کِناییِ خاص که دَر آن فَرهَنگها و ... از بی۟تِ خاقانی اِستِنباط کرده‌اند.
گویا ماحَصَلِ سُخَنِ خاقانیِ شَروانی، این است که:
حُضورِ ناکَسان موجِبِ مَلالَت و فاقِدِ لَذَّت۟‌بَخشی است چُنان که دَست سودَن بر أَبدانِ عَجائِز به لَذَّتی مُنتَهیٖ نَمی‌شَوَد ولی از همان آغاز، وُضو را می‌شکَنَد؛ والعِلمُ عِندَ اللهِ سُبحانَهُ و تَعَالَیٰ.
۞ این نوشتار، زینْ پیش، دَر جَشنْ‌نامۀ آقایِ دکتر مَحمودِ مُدَبِّری اِنتِشار یافته است. جَشنْ‌نامۀ یادشُده را بانیانِ آن عِجالَةً به صورَتِ "دیجیتال" نَشر داده‌اند.