(کوشِشی بَرایِ
روشَنْداشتِ عِبارَتی دَر غَزَلِ سَعدیِ شیرازی)

یکی از غَزَلهایِ بسیار دِلآویزِ "طَیِّباتِ" شیخِ أَجَل سَعدی، این غَزَل است:
نَگویَم آب و گِلَست آن وُجودِ روحانی
بدین کَمال نَباشَد جَمالِ إِن۟سانی
اَگَر تو آب و گِلی هَمچُنان که سایِرِ خَل۟ق،
گِلِ بِهِشت مُخَمَّر به آبِ حَی۟وانی
به هَرچه خوبْ‌تَر اندَر جَهان نَظَر کَردَم
که گویَمَشْ به تو مانَد؛ تو خوبْ‌تَر زٰآنی
وُجودِ هَرکه نِگَهْ می‌کُنَم، زِ جان و جَسَد
مُرَکَّبَست و، تو از فَرْق تا قَدَم جانی
گَرَت دَر آینه سیمایِ خویش دِل ببَرَد،
چو مَن شَوی و به دَرمانِ خویش دَرمانی
دِلی که با سَرِ زُلْفَت تَعَلُّقی دارَد،
چگونه جَمْع شَوَد با چُنان پَریشانی؟
مَرا که پیشِ تو إِقْرارِ بَندگی کَردَم،
رَواست گَر بنَوازی و گَر برَنْجانی
وَلی خِلافِ بُزُرگان که گُفته‌اند، مَکُن
بکُنْ هَرآنچه بشایَد، نه هَرچه بتْوانی
طَمَعْ مَدار که از دامَنَت بدارَم دَست
به آستینِ مَلالی که بَر مَن افْشانی
فِدای جانِ تو! گَر مَن فِدا شَوَم، چه شَوَد؟
بَرایِ عیٖد بُوَد گوسفَنْدِ قُربانی
رَوانِ روشَنِ سَعْدی که شَمْعِ مَجلِسِ توست،
به هیچ کار نَیایَد، گَرَش نَسوزانی
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: مُحَمَّدعَلیِ فُروغی، [با هَمْکاریِ: حَبیبِ یَغمائی]، [بازْچاپ زیرِ نَظَرِ: بَهاءالدّینِ خُرَّمْشاهی]، چ: 15، تِهران: مُؤَسَّسۀ اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 642، غ 616).
دَر این غَزَل، جایِ تَأَمُّل و بیش‌اندیشی کَم نیست؛ و از آن شُمار، یکی هَمین واپَسین بیْت است؛ یَعنی:
رَوانِ روشَنِ سَعْدی که شَمْعِ مَجلِسِ توست
به هیچ کار نَیایَد، گَرَش نَسوزانی
بَرخی از گُزارَندگانِ غَزَلهایِ شیْخ، گویا از بُنْ دَر این بیْت چیزی که إیضاحِ آن دَربایِست باشَد، نَدیده و از هَمین رویْ نیز، این بیْت را هیچ توضیحی نَداده‌اند (سَنج: دیوانِ غَزَلیّاتِ اُستادِ سُخَن سَعدیِ شیرازی، با مَعنیِ واژه‌ها و شَرحِ أَبْیات و ذِکْرِ وَزن و بَحرِ غَزَلها و بَرخی نُکته‌هایِ دَستوری و أَدَبی و أَمثال و حِکَم به‌کوشِشِ: دکتر [سَیِّد] خَلیلِ خَطیب رَهبَر، چ: 10، تِهران: اِنتِشاراتِ مَه۟تاب، بی تا، 2 / 899؛ و: غَزَلیّات و قَصایدِ سَعدی ـ از رویِ نُسخۀ شادروان مُحَمَّدعَلیِ فُروغی با مَعنیِ واژه‌ها و توضیحِ تَعبیرهایِ دُشوارـ، به‌کوشِشِ: غُلامْرِضا اَرژَنْگ، چ: 1، تِهران: نَشرِ قَطْره، 1383 هـ.ش.، ص 644 ؛و: گُزیدۀ غَزَلیّاتِ سَعدی، اِنْتِخاب و شَرح: دکتر حَسَنِ أَنْوَری، ویرایشِ دُوُم، چ: 11، تِهران: نَشرِ قَطْره، 1385 هـ.ش.، ص 254؛و: غَزَلیّاتِ شیْخ شیراز سَعدی، مُقَدَّمه و شَرح: بَهاءالدّینِ اسکَندَری، چ: 6، تِهران: مُؤَسَّسۀ اِنْتِشاراتِ قَدْیانی، 1386 هـ.ش.، ص 706).
بَعضِ آنان هَم که چیزی نوشته‌اند، گِردِ إیضاحِ آنچه بایَد نَگَشته‌اند؛ چُنان که یکی از ایشان، دَر بیْتِ موردِ بَحث، تَنها «گَرَش» را شایستۀ گُفْت‌وگوی و روشَنْگَری دیده و مَرقوم داشته‌اند: «گَرَش: اگر آن را» ( غَزَلیّاتِ شیرینِ سَعدی، گِردآوری و شَرح: مَسعودِ علیا، چ: 5، تِهران: مُؤَسَّسۀ اِنْتِشاراتِ پیدایِش، 1392 هـ.ش.، ص 148)!
راسْت آنَست که از هَمان آغازینْ کَلِماتِ بیْتِ یادشُده، إِبْهام و إِعْضالی دَر سُخَنِ سَعدی خودنمایی می‌کُنَد که گویا بیشینۀ شارِحان و خوانَندگان از سَرِ آن بَرگُذَشته‌اند.
«رَوانِ روشَنِ سَعْدی که شَمْعِ مَجلِسِ توست / به هیچ کار نَیایَد، گَرَش نَسوزانی». ... بسیار خوب! ... پَس «رَوانِ» سَعدی را بایَد سوزانید! ... لیک سوزاندَنِ «رَوانِ» کَسی چگونه صورَت می‌بَندَد؟ ... سوزاندَنِ «رَوانِ» سَعدی به چه کار می‌آیَد؟ ... مُراد از سوزاندَنِ «رَوانِ» شَخْص دَر اینجا چیست؟ ... بدونِ روشَنْداشتِ اینها، دَستْیابی به مَعنایِ بیْت شُدَنی نیست.
دَر سُخَنِ گُزارَندگانی که این بیْتِ سَعدی را توضیح داده‌اند و مَرا به إیضاحاتشان دَسترَس اُفتاده است، چیزی نَیافتم که پاسُخِ این پُرسِشها را آنسانِ که دِلْخواه باشَد از بَرایَم روشَن دارَد.
صَدیقِ فَقیدِ دانِشومَندَم، اَنوشه‌یاد اُستاد کاظِمِ بَرگْ‌نَیْسی (1335 ـ 1389 هـ.ش.) ـ که خاک بَر او خوش باد! ـ، مَعنایِ بیْتِ موردِ بَحث را چُنین رَقَم زده است:
«جانِ روشن و دانایِ سعدی، شمعی‌ست که تنها در مَجلِسِ تو پَرتوافشانی می‌کُند. اگر او را نسوزانی، به هیچ دَردِ دیگری نمی‌خورد.»
( غَزَلیّاتِ سَعدی، بَر أَساسِ چاپهایِ شادروانان مُحَمَّدعَلیِ فُروغی [و] حَبیبِ یَغْمایی، مُقابله، إِعرابْگُذاری، تَصحیح، توضیحِ واژه‌ها و اِصطِلاحات، مَعنایِ أَبْیات و تَرجَمۀ شِعرهایِ عَرَبی: کاظِمِ بَرگْ‌نَیْسی، ویراستِ 2، چ: 1، تِهران: شرکتِ اِنْتِشاراتیِ فِکرِ روز، 1386 هـ.ش.، 2 / 1279).
گُمان می‌کُنَم مَعنائی که زنده‌یاد اُستاد کاظِمِ برگْ‌نیْسی از بَرایِ بیْتِ شیْخ مَرقوم فَرموده است، بوُضوح از گُزاردِ حَقِّ پیْوَندِ أَجزایِ جُمْله و نیز دو لَتِ بیْت ناتَوان است؛ و هَمچُنین روشَن نَمی‌دارَد که: چرا بایَد «رَوانِ» سَعدی را سوزانید؟ و: سوزانیدَنِ «رَوان» ـ از بُنْ ـ چیست؟
"سوزانیدنِ رَوان"، دَر عُرفِ زَبان و أَدَب، هَمانا کاستنِ جان است و تَعْذیب و شکَنجه و آزار دادَن. ... چه پیْوندی هَست میانِ این مَعنیٰ و این که سَعدی "شَمْعِ مَجلِس" باشَد؟ ... آیا ـ از بُن ـ پیْوندی هَست یا پیْوندی نیست؟
خانمِ دکتر فَرَحِ نیازکار، دَر شَرحِ بیْتِ جایِ گُفت‌وگو، پس از إِشارَتی به مَعنایِ کِناییِ "شَمْعِ مجلس بودن"، بیْت را چُنین مَعنیٰ کَرده‌اند:
«جان روشن سعدی، تنها شمع مجلس توست. اگر او را در مجلس خویش نسوزانی، به هیچ کاری نمی‌آید.»
( شَرحِ غَزَلیّاتِ سَعدی، فَرَحِ نیازکار، چ: 1، تِهران: اِنتِشاراتِ هِرمِس ـ با هَمکاریِ: مَرکَزِ سَعدیٖ‌شناسی ـ، 1390 هـ.ش.، ص 1331).
گُذَشته از آن که این شَرح نیز بَرایَم روشَن نَمی‌دارَد که سوزانیدَنِ جانِ سَعدی چگونه تَصَوُّری است و با این مَقال و مَقام چه مُناسَبَتی می‌یابَد، نَدانِستم این که نوشته‌اند: «جان روشن سعدی، تنها شمع مجلس توست»، دَقیقًا از کُجایِ عبارَتِ شیْخِ شیراز اِستِنباط گَردیده است؟ ... بُگْذَریم.
زنده‌یاد نوراللهِ ایزَدپَرَست (1289 ـ 1371 هـ.ش.) ـ که از عُشّاقِ سَعدی بود و دَر حُدودِ حَذاقَت و بِضاعَتِ خویش می‌کوشید تا خِدمَتی بسَزا دَر پیشگاهِ شیْخِ شیراز به تَقدیم رَسانَد (و البَتّه مانَندِ بیشینۀ عاشِقانِ خَدوم، خَدَماتش مورِدِ کَمْ‌عِنایتیِ أَبْنایِ روزگار بوده و هَست!)، دَر شَرحِ بیْتِ یادْشُده نوشته است:
«روان درخشندۀ سعدی که می‌تواند در مجلس تو روشنایی پخش کرد گر روشن نکنی‌اش به هیچ کار نمی‌آید. سوزاندن شمع = روشن کردن آن. سوختن شمع = روشن بودن آن. گر نسوزانیش = اگر آن را روشن نکنی. اگر آن را نزد خویش به جلوه درنیاوری.»
(غَزَلهایِ سَعدی، به‌کوشِشِ: نوراللهِ ایزَدپَرَست، چ: 2، تِهران: دانِش، ج2: 1369 هـ.ش.، 2 / 379).
می‌بینید که زنده‌یاد ایزَدپَرَست ـ رَحِمَهُ الله ـ، به تَکَلُّفی تَمام و تَعَسُّفی مالاکَلام (به اِصْطِلاحِ مُنْشیانِ قَدیم)، کوشیده است تا از بَرایِ "رَوانِ روشَنِ سَعدی" و "سوخْتَنَـ"ـش مَفْهوم و تَصوُّری مَعْقول دَست و پا کُنَد و آن را با این سُخَنْگاه پیْوَندی اُستوار دِهَد؛ ... ... بمانَد که گویا سَعْیَش ثَمَری دَرخور نَبَخشیده است.
آقایان دکتر مُحَمَّدرضا بَرزگَرِ خالِقی و دکتر تورَجِ عَق۟دایی، «روانِ روشَن» را دَر این بیْتِ شیْخ به مَعنایِ «روانِ هوشیار و آگاه» گِرِفته و آنگاه مَعنایِ بیْت را از این قَرار تَقریر کَرده‌اند:
«روح نورانی سعدی را که در حکم شمع بزم توست، اگر نسوزانی و بزم خویش را با آن روشنی نبخشی، به هیچ کار دیگری نمی‌آید»
( شَرحِ غَزَلهایِ سَعدی ـ هَمراه با مُقَدّمه، تَلَفُّظِ واژه‌هایِ دُشوار، دُرُستْ‌خوانی و زیباشناسیِ بیْتهاـ، به کوشِشِ: دکتر مُحَمَّدرضا بَرزگَرِ خالِقی ـ و ـ دکتر تورَجِ عَق۟دایی، چ: 1، تِهران: اِنْتِشاراتِ زَوّار، 1386 هـ.ش.، 2 / 1272).
گِرِهِ سوختَنِ روحِ سَعدی، هَمچُنان ناگُشوده باقی است. آیا سوزانیدَنِ "رَوانِ" سَعدی که بیش از هَرچیز یادآوَرِ تَعذیب و شکَنْجه است، به روشنیِ مَجلِس یاری می‌رَسانَد؟ ... "نورانیَّتِ روحِ" سَعدی چه مُناسَبَتی با سُخَنگاه دارَد؟ ... آیا سوزانیدَنِ یک "روحِ نورانی" روشنیٖ‌بَخشْ‌تَرَش می‌کُنَد؟ ... نَمی‌دانَم.
٭
ناگُفته نَگُذارَم:
این ضَبْطِ «روانِ روشَنِ سَعدی ...»، ضَبْطِ بیشینۀ چاپهایِ مُتَداوَلِ أَشعارِ شیْخِ شیراز، و مُخْتارِ تَصحیحِ مَعروفِ زنده‌نام فُروغی ("ذُکاءُالمُلکِ" ثانی) و بَرخی از تَصحیح‌هایِ دیگَر است (از جُمله، سَنج: غَزَلهایِ سَعدی ـ بَر أَساسِ پَنج مَتنِ مُعتَبَرِ خَطّی و دو نُسخۀ مُستَنَدِ چاپی ـ، به اِهتِمامِ: إِسماعیلِ صارِمی ـ و ـ حَمیدِ مُصَدِّق، چ: 1، تِهران: نَشْرِ البُرز، 1376 هـ. ش.، ش 582؛ و: مَتنِ کامِلِ دیوانِ شیْخِ أَجَل سَعدیِ شیرازی، به‌کوشِشِ: مُظاهِرِ مُصَفّا، بازخوانی و ویرایِش: أَکرَمِ سُلطانی، چ: 1، تِهران: اِنْتِشاراتِ روزَنه، 1383 هـ.ش.، ص 603؛و: غَزَلیّاتِ سَعدی، به‌تَصحیحِ: حَبیبِ یَغْمائی، به‌کوشِشِ: مَهدیِ مَدائِنی، چ: 2، تِهران: پِژوهِشْگاهِ عُلومِ إِنسانی و مُطالَعاتِ فَرهَنگی، 1390 هـ.ش.، ص 92؛و: غَزَلهایِ سَعدی، ویرایِشِ: میرجَلال‌الدّینِ کَزّازی، چ: 2، تِهران: نَشْرِ مَرکَز، 1376 هـ.ش.، ص 272).
غالِبِ دَستنوشتهایِ قَدیمِ غَزَلهایِ شیْخ نیز مُؤَیِّدِ هَمین ضَبْط اند؛ ولی دَر میانِ دَستْنوشْتها أَقَلیَّتی نیز هَست که ضَبْطی مُتَفاوِت دارَد. ... دَر بَعضِ دَستْنوشْتها به جایِ «روانِ روشَنِ سَعدی که»، آمَده است: «وجودِ سعدیِ بیچاره»، و دَر بَعضِ دَستْنوشْتها آمَده: «روانِ سعدیِ شوریده» (نگَر: غَزَلیّاتِ سَعدی، به‌تَصحیحِ: حَبیبِ یَغْمائی، به‌کوشِشِ: مَهدیِ مَدائِنی، چ: 2، تِهران: پِژوهِشْگاهِ عُلومِ إِنسانی و مُطالَعاتِ فَرهَنگی، 1390 هـ.ش.، ص 92، هامِش؛ و: غَزَلهایِ سَعدی، تَصحیح ... : دکتر غُلامْحُسَیْنِ یوسُفی، به‌اِهتِمامِ: دکتر پَرویزِ اَتابکی، و دَستیاریِ: بانو رِفْعَتِ صَفیٖ‌نیا، چ: 1، تِهران: اِنْتِشاراتِ سُخَن، 1385 هـ.ش.، ص 400).
از هَمین‌جا، دَر غَزَلهایِ سَعدیِ ویراستۀ اُستادِ فُروزانْ‌یاد شادرَوان دکتر غُلامحُسَیْنِ یوسُفی (چ: 1، 1385 هـ.ش.، ص 58)، ضَبطِ بیْت چُنین اِخْتیار شُده است:
وجودِ سَعدیِ بیچاره شَمْعِ مجلسِ توست
به هیچ کار نَیایَد گَرَش نَسوزانی
این ضَبْط، دُشواری و إِبهامِ ضَبْطِ مُخْتارِ فُروغی و هَمْرایانَش را نَدارَد، وَلی صِحَّت و أَصالَتَش، به عَقیدۀ این دانِش‌آموز، جایِ گُفت‌وگوست. ... شایَد کاتِب یا خوانَنده‌ای، به قَصدِ وارَهیدَن از تَنگنایِ إِبْهام و إِشْکالِ ضَبْطِ پیشگُفْته، این ضَبْط را سَرِ هَم کَرده و جایْگُزینِ هَمان ضَبْطِ دُشْوارتَرِ سابِقُ‌الذِّکر ساخته باشَد.
آنچه این گُمان را نیرو می‌بَخشَد، این است که دَر دَستنوشتهایِ غَزَلیّاتِ شیْخ، أَکثَریَّتِ نُسَخِ مُعْتَبَر ـ که بَعضًا بسیار قابِلِ اِعتِنا و اِعتِماد نیز هَستَند ـ، هَمان ضَبْطِ «روانِ روشَنِ سَعدی ...» را نمایَندگی می‌کُنَند.
شایَد هَم آن ضَبطِ ساده‌تَرِ «وجودِ سَعدیِ بیچاره»، نویسِشِ نَخُستِ خودِ سَعدی باشَد 1

خُصوصًا که این تَعْبیرِ "سَعدیِ بیچاره" را دَر دیوانِ شیْخ، بَسامَدی خورَندِ عِنایَت است.
بخوانید:
ای گُلِ خوشْبویِ مَن! یاد کُنی بَعد ازین
سَعدیِ بیچاره بود، بُلبُلِ خوشْگویِ مَن
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنْتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 587، غ 473؛و: غَزَلهایِ سَعدی، تَصحیح ... : دکتر غُلامْحُسَیْنِ یوسُفی، چ: 1، 1385 هـ.ش.، ص 234، غ 512)
و:
زِ خاکِ سَعدیِ بیچاره بویِ عِشْق آیَد
هزارسال پَس از مَرگَش ار بیَنْبویی
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنْتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 603، غ 515 ؛و: غَزَلهایِ سَعدی، تَصحیح ... : دکتر غُلامْحُسَیْنِ یوسُفی، چ: 1، 1385 هـ.ش.، ص 263، غ 582).
البتّه این تَعبیرِ "سَعدیِ بیچاره" دَر شِعرهائی که صِحَّت و أَصالَتِ اِنْتِسابشان به شیْخ موردِ مُناقَشَت است نیز آمَده.
بنگَرید:
به حالِ سَعدیِ بیچاره قَهقَهه چه زَنی؟
که چاره دَر غَمِ تو های‌های می‌دانَد
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 491، غ 220).
اِنْتِسابِ غَزَلی که این بیْت دَر آن هَست به شیْخِ شیراز، بجِد مَحَلِّ تَردید ـ بَل إِنْکارِ ـ بَعضِ رایْمَندان است (سَنج: هَمان، ص 490، هامِش؛و: دیوانِ غَزَلیّاتِ اُستادِ سُخَن سَعدیِ شیرازی، به‌کوشِشِ: دکتر خَطیب رَهبَر، چ: 10، 1 / 325).
پَس پُر واضِح است که هَرجا تَعْبیرِ "سَعدیِ بیچاره" دیدیم، نَبایَد خَیال کُنیم که لُزومًا از خامۀ خودِ "سَعدیِ" بیچاره تَراویده است!
این را از راهِ "دَفْعِ دَخْلِ مُقَدَّر" و دَر پاسُخِ نوعِ کَسانی عَرض کَردَم که هَرگاه واژه‌ای را پیشْتَر دَر شِعرِ سَعدی یا حافِظ یا فِردوسی دیده باشَند، وَ آنگاه آن واژه را دَر بیْتی یا ضَبطی مَنسوب به شاعِر بازبینَند، بَرفور حُکم می‌کُنَند که این براستی "سَعدیٖ"وار یا "حافِظْ"وار یا "فِردوسیٖ"وار است!، و هَرگاه واژه‌ای را دَر دیگَر سُروده‌هایِ شاعِر نَدیده باشَند، به صِرفِ هَمین عَدَمِ تَکرار، آن را بیرون از مَنْظومۀ زبانیِ ویْ تَلَقّی کَرده به عَدَمِ أَصالَتش حُکم می‌کُنَند!

که سپَسْ‌تَر خودِ او، دَر مَسیرِ تَکامُلِ هُنَریِ سُروده‌هایش، آن را با ضَبْطی دیگَر تَعویض کَرده باشَد.
به هَر رویْ، این که ضَبْطِ ساده‌ای چون «وجودِ سعدیِ بیچاره» أَصیل بوده باشَد و آنگاه دیگَران آن را به ضَبْطِ «روانِ روشَنِ سَعدی ...» بَدَل کرده باشَند که بیْت را دُشوار نیز می‌کُنَد، بسیار مُستَبْعَد است و با "مَنطِقِ تَصَرُّفاتِ مَعمولِ رونویسگَران" نَمی‌سازَد. از بُنْ، چرا و چگونه بایَد ذِهنِ کاتِبِ مُتَصَرِّف بیکْباره با پَرِشی چَشمگیر از «وجودِ سَعدیِ بیچاره» به «روانِ روشَنِ سَعدی ...» رَسیده باشَد؟ ... رَوَندِ چُنین تَصَرُّف‌ها دَر مُتون، غالِبًا رو به "ساده‌سازی" است و کاتِبان، أَغْلَب، چُنین ضَبْطها را با ضَبْطهایِ مُشابِهْ‌تَر و ساده‌تَر تَعویض می‌کُنَند، نَه یک ضَبْطِ دُشوارِ بغایَت مُتَفاوِت. ... .
به دیگَر سُخَن، مُصَحِّحی که ضَبْطِ «وجودِ سَعدیِ بیچاره» را أَصْلیّ و أَصیل تَلَقّی ‌کُنَد و دَر مَتن بُگْذارَد و «روانِ روشَنِ سَعدی ...» را بکُلّی بَربافتۀ رونویسگَران بینْگارَد، بایَد بتَوانَد تا حُدودی توضیح دِهَد که به عَقیدۀ وی چرا و با چه اَنگیزه‌ای، کَسی این ضَبْطِ ساده و زودْیاب را به ضَبْطِ پیچیده و مُتَفاوِتی چون «روانِ روشنِ سعدی ...» بَدَل ساخته است ـ خاصه دَر جایی که این ضَبْطِ فَرْضًا غیْرِأَصیل و جایْگُزین، به نُسَخِ مُتَعَدِّدِ قَریب به عَهدِ شیْخ نیز راه یافته است ـ؟
با تَوَجُّهْ به همین مُقتَضیاتِ "مَنطِقِ تَصَرُّفاتِ مَعمولِ رونویسگَران"، و با حُفْظِ حُرمَتِ اِختیارِ اوستادِ روشَنْ‌رَوان دکتر یوسُفی ـ رَحِمَهُ الله تَعَالَیٰ ـ و هَمۀ أَدیبانِ فَرهیخته‌ای که زینْ پَس نیز «وجودِ سَعدیِ بیچاره» را دَر صَدْرِ بیْتِ موردِ بَحث جای خواهَند داد، گُمان می‌کُنَم عُدولِ کُلّی از «رَوانِ روشَنِ سَعدی ...» و تَمَسُّک به «وجودِ سَعدیِ بیچاره»، صَواب نَباشَد؛ و باِحتِمالْ صورَت و مَعنایِ أَصْلیّ و أَصیلِ سُخَنِ سَعدی را، بایَد حولِ هَمان «رَوانِ روشَنِ سَعدی ...» بازجُست.
اَگَر بخواهیم بیْت را با هَمان «رَوانِ روشَنِ سَعدی ...» مَعنیٰ کُنیم، اِحتِمالًا ناگُزیریم "سوزانیدَنِ رَوان" را به مَعنایِ شُعْله‌وَر ساختَنِ عِشْقِ جانْسوز دَر دِلِ شاعِر بگیریم و آنگاه شُعْله‌وَر شُدَنِ عِشْق را مایۀ فَیْضْ‌رَسانی و دُرْفَشانیِ شاعِری که شَمْعِ مَجلِسِ دوست است بینْگاریم و فَرض کُنیم که سَعدی از دوست می‌خواهَد تا با عِشقِ خویش، آتَش به جانَش دَرزَنَد و آنگاهْ او با سوز و گُدازِ عِشْق و تَب‌وتاب و اِلْتِهابِ ناشی از آن، روشَنی‌فَزا و گَرمیٖ‌بَخشِ مَجلِسِ دوست گَردَد.
وانگَهی، گویا این تَنها راه نیست، و می‌توان اِحتِمال داد که «رَوانِ روشَنِ سَعدی» دَر این بیْت، دِگَرگَشتۀ ضَبْطی دیگَر باشَد؛ آنْسان که میانِ این پارۀ سُخَنِ شیْخِ شیرینْ‌گُفتار و آنجا که خویش را «شَمْعِ مَجلِسِ» دوست قَلَم می‌دِهَد، پیْوندی اُستوارتر بَرقَرار گَردد و مُناسَبَتی ذِهْن‌آویزتَر دَر این میانه پَدید آیَد.
پیشنِهادِ این بَنده ـ عَفَا اللهُ عَنْه ـ، آن است که «رَوان» را دَر «روانِ روشنِ سعدی که شمعِ مجلسِ توست»، مُصَحَّفِ «زَوان» قَلَم دِهیم. ... حَدس می‌زَنَم که ای بَسا رونویسْگران، «زوان» را بَد خوانده و یا دَر إِعْجامِ آن إِهْمال کَرده باشَند، و ضَبْطِ «روان» از این رَهْگُذَر پَدید آمده باشَد.
«زَوان»، آنسان که فَرهَنگ۟‌نویسان نیز نوشته‌اند، ریخْتِ دیگر / دِگَرگونِ آوائیِ واژۀ مَعْروف و شناختۀ «زَبان» است و دَر مُتونِ قَدیم بارها به کار رَفته است (از جُمله، از بَرایِ کاربُردهایِ فَراوانِ آن، نگَر: فَرهَنْگنامۀ قُرآنی ـ فَرهَنْگِ بَرابَرهایِ فارسیِ قُرآن بَر أَساسِ 142 نُسخۀ خَطّیِ کُهَن مَحفوظ دَر کِتابْخانۀ آستانِ قُدسِ رَضَوی ـ، تَهیّه و تَنظیم: گروهِ فَرهَنگ و أَدَبِ بُنیادِ پِژوهِشهایِ إِسلامی، با نظارَتِ: دکتر مُحَمَّدجَعفَرِ یاحَقّی، چ: 1، مَشْهَد: بُنیادِ پِژوهِشهایِ إِسلامیِ آستانِ قُدسِ رَضَوی ـ ع ـ، 1372 ـ 1376 هـ.ش.، 5 / 2259).
به یاد داریم که دَر لُغَت و أَدَبیّاتِ ما، «شَمْع» نیز «زَبان» دارَد. "زَبانه" و "شُعْله"یِ شَمْع و نیز "فَتیٖلَه" (/ "پَلیتَه")یِ آن را که شُعْله از آن بَرافروخته می‌شَوَد، «زَبانِ» شَمْع می‌گویَند.
سَعدی خود دَر غَزَلی گُفته است:
سُخَن بگویْ که بیگانه پیشِ ما کَس نیست
بغیْرِ شَمْع و هَمین ساعَتَش زَبان ببُرَم
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 553، غ 385 2

دَر مَأْخَذِ چاپی، شماره، "384" است؛ که صَریحًا واضِحًا خَطایِ حُروفْنِگاشتی است.

).
شیْخ دَر بوستان نیز فَرموده است:
اَزٰان مَردِ دانا دَهان دوختَه‌ست
که دانَد که شَمْع از زَبان سوختَه‌ست
( بوستانِ سَعدی ـ سَعدی‌نامه ـ، تَصحیح و توضیح: دکتر غُلامحُسَی۟نِ یوسُفی، چ: 11، تِهران: شرکتِ سِهامیِ اِنتِشاراتِ خوارَزمی، 1392 هـ.ش.، ص 154، ب 2899). 3

هَمین مَضمون را، «سَیِّد حُسَیْنِ غُبارِ هَمَدانی»، بدین ریخت بازسُروده است:
"عارِف شناخْت قَدْرِ خَموشی ازآنکه دید
آتَش به جانِ شَمْع زِ دَستِ زَبان گِرِفت"
( بوستانِ سَعدی ـ با معنیِ واژه‌ها و شَرحِ بیْت‌ها و جمله‌هایِ دُشوار و بَرخی نُکته‌هایِ دَستوری و أَدَبی ـ، نگارِشِ: اُستاد مُحَمَّدعَلیِ ناصِح، به‌کوشِشِ: دکتر خَلیلِ خَطیب رَه۟بَر، چ: 13، تِهران: اِنتِشاراتِ صَفیٖ‌عَلیشاه، 1393 هـ.ش.، ص 632).

خواجه حافِظ هم دَر غَزَلی فَرموده است:
إِفْشایِ رازِ خَلْوَتِ ما 4

نُسخه‌بَدَل: خَلْوَتیان.

خواست کَرد شَمْع
شُکْرِ خُدا که سِرِّ دِلَش دَر زَبان گِرِفت
( دیوانِ حافِظ، خواجه شَمْس‌الدّین مُحَمَّد حافِظِ [شیرازی]، به تَصحیح و توضیحِ: پَرویزِ ناتِل خانْلَری، چ: 3، تِهران: شرکتِ سِهامیِ اِنْتِشاراتِ خوارَزمی، 1 / 191، غ 87، ب 2).
با عِنایَت به هَمین "زَبانْـ"ـداریِ شَمْع است که باز حافِظ می‌فَرمایَد:
تا چَند هَمچو شَمْع زَبان‌آوَری کُنی
پَروانۀ مُراد رَسید ای مُحِب! خَموش
( دیوانِ حافِظ، به تَصحیحِ: خانْلَری، چ: 3، 1 / 576، غ 280، ب 7).
هَمو دَر چکامه‌ای دَر ستایِشِ "شاهْ شیْخْ أَبوإِسْحاق" سُروده است:
چو شَمْع هَرکه به إِفشایِ راز شُد مَشْغول،
بَسَش زَمانه چو مِقْراض دَر زَبان گیرَد
( دیوانِ حافِظ، به تَصحیح و توضیحِ: پَرویزِ ناتِل خانْلَری، چ: 2، تِهران: شرکتِ سِهامیِ اِنْتِشاراتِ خوارَزمی، 1375 هـ.ش.، 2 / 1035، ب 17).
نیز دَر دیوانِ حافِظ خوانده‌ایم:
گَر خود رَقیب شَمْعَست، أَسرار ازو بپوشان
کان شوخِ سَربُریده، بَندِ زَبان نَدارَد
( دیوانِ حافِظ، به تَصحیحِ: خانْلَری، چ: 3، 1 / 261، غ 122، نُسخه‌بَدَلها؛ و: دیوانِ حافِظ، تَدوینِ: دکتر سَلیمِ نیْساری، چ: 2، تِهران: اِنْتِشاراتِ سُخَن، 1387 هـ.ش.، ص 138، غ 108، ب 10 ـ مُنْفَصِل از مَتنِ غَزَل ـ؛ و: دیوانِ مولانا شَمْس‌الدّین مُحَمَّد حافِظِ شیرازی، به‌اِهتِمامِ: دکتر یَحییٰ قَریب، چ: 4، تِهران: اِنْتِشاراتِ صَفی‌عَلیشاه، 1368 هـ.ش.، ص 117 ـ با ضَبطِ "گرچه" به جایِ "گَر خود").
شَمْع و "زَبانِ آتَشینَـ"ـش، یکی از دَستْمایه‌هایِ مَضْمونْ‌سازیِ سَرایَندگانِ زَبانِ فارسی بوده است، و با بَهره‌جُستَن از آن، لَطائِفِ أَدیبانۀ بسیار پَرداخته‌اند؛ چُنان که ـ نمونه را ـ خُداوندگارِ "طَرزِ تازه"، صائِبِ تَبریزی، می‌فَرمایَد:
دَر کَشاکَش از زَبانِ آتَشین بودَم چو شَمْع
تا نپیْوَستَم به خاموشی، نَیاسودَم، چو شَمْع
إِشارَت رَفْت که گاه از این "زبانِ" شَمْع، تَعْبیر به «زَبانه» هَم می‌شَوَد؛ چُنان که دَر چکامه‌ای که دَر بَعضِ نُسَخِ کُلّیّاتِ خود شیْخ سَعدی مُندَرِج است، می‌خوانیم:
زَبان زِ گُفْتَن و ناگُفْتَنی نِگَهْ می‌دار
که شَمْع، هَستیِ خود دَر سَرِ زَبانه کُنَد
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 866).
باری، با خوانِشِ «زَوانِ روشَنِ سَعْدی که شَمْعِ مَجلِسِ توست ...»، و با عِنایَت به «زَبان»داشتَنِ «شَمْع» دَر لُغَت و أَدَبِ ما، أَجزایِ کَلامِ سَعدی مُناسَبَت و پیوستگی و سازگاریِ دوچَندان می‌یابَد و به آنچه خودِ وی از أُسلوبِ شاعِری‌اش می‌شناخت و می‌شناسانید، یَعنی: «نَظمِ چون زِرِهْ دَرهَم» 5

«رَها نَمی‌کُنَد این نَظمِ چون زِرِهْ دَرهَم / که خَصْم تیغِ تَعَنُّت بَرآوَرَد زِ نیام»
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنْتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 543، غ 356 ؛و: غَزَلهایِ سَعدی، تَصحیح ... : دکتر غُلامْحُسَیْنِ یوسُفی، چ: 1، 1385 هـ.ش.، ص 32، غ 61).

، نَزدیکْ‌تر می‌گَردَد؛ و اینْ‌هَمه، ناشی از مُناسَبَتِ لَفظی و مَعنَویِ «زَوانِ روشَن»داشتَن است با آن سَعْدی که «شَمْعِ مَجلِسِ» دوست است.
گُمان می‌کُنَم شیْخِ شیراز، دَر «زَوانِ روشَنِ سَعْدی که شَمْعِ مَجلِسِ توست / به هیچ کار نَیایَد، گَرَش نَسوزانی» (مُطابِقِ خوانِشِ پیشْنِهادیِ ما)، «زَوانِ روشن» / «زَبانِ روشن» را، دَر سایه‌سارِ تارِ "إیهام"، کاربُردی هُنَری و تَداعیِ دوگانه بَخشیده است.
از یکْ سو، «زَبانِ روشَنِ» سَعدی، هَمان بَیانِ فَصیح و واضِح و موضِحِ اوست و "سَعدی" که "شَمْعِ مَجلِسِ دوست" است تا با آتشِ عِشقِ دوست شُعله‌وَر نَشَوَد، گُفتارهایِ نَغْز و دِلآویز و سُخَنانِ پُرحَلاوَتِ شوق‌انگیز نَخواهَد پَراگَند. پَس این زَبانِ روشَن، وَقتی به کارمی‌آیَد که از آتَشِ عِشْقِ دوست، شُعْله‌ای دَر جانِ سَعدی اُفتاده باشَد و این شَمْع اَفروخته گَردَد.
اَز دیگَرسو، «زَبانِ روشَن»، هَمان زَبانۀ فُروزان و تابْناکِ شَمْع است. تا آتَش دَر زَبانِ شَمْع نَگیرَد، فُروزَندگی و روشَنی نَخواهَد داشت. ... "سَعدی"، "شمْعِ مَجلِسِ" دوست است. پَس دوست بایَد بَرافْروزَدَش، مُشْتَعِلَش کُنَد، بسوزانَدَش، به عِبارَتِ امْروزین: این شَمْع را روشَن کُنَد، تا به کاری بیایَد. بَرافْروختَنِ شَمْع هَم از راهِ بَرافْروختَن و شُعْله‌وَرساختَنِ "زَبانِ" آن است.
سَعدی، دَر دیگَر سُروده‌هایش نیز از سوختگیِ خویش و این که شیرینْ‌کلامی و راحَتْ‌رسانی‌اش از رَهْگُذَرِ سوختگی است، سُخَن می‌دارَد و حَتّیٰ خویشتَن را چون "عود"ی می‌دانَد که سوختَن، بویِ خوشِ آن را می‌پَراگَنَد.
با هَم بخوانیم:
○ سَعدیا! شورِ عِشْق می‌گویَد
سُخَنانَت، نه طَبْعِ شیرینْ‌گویْ
هَرکَسی را نَباشَد این گُفتار
عودِ ناسوخْته نَدارَد بویْ
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 647، غ 630).
○ هَمچون درَختِ بادیه سَعدی به بَرقِ شوق
سوزان و میوۀ سُخَنَش هَمچُنان تَرَست
آری! خوشَست وَقتِ حَریفان به بویِ عود
وَز سوز غافِلَند که دَر جانِ مِجْمَرَست!
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 436، غ 64).
○ اَگَرَم چو عود سوزی، تَنِ مَن فِدایِ جانَت!
که خوشَست عَیْشِ مَردُم، به رَوایِحِ عَبیرَم
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 557، غ 394).
○ آبِ شوق از چَشمِ سَعدی می‌رَوَد بَر دَست و خَط
لاجَرَم چون شِعْر می‌آیَد سُخَن تَر می‌شَوَد
قولِ مَطْبوع از دَرونِ سوزْناک آیَد که عود
چون هَمی‌سوزَد جَهان از ویْ مُعَطَّر می‌شَوَد
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 510، غ 272).
○ سَعیَم اینَست که دَر آتَشِ اَندیشه چو عود
خویشتَن سوخته‌ام تا به جَهان بو برَوَد
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 793، غ 25 ـ از "مواعِظ"ـ). 6

دَر بَعضِ تَصحیحها ( غَزَلهایِ سَعدی، تَصحیح ... : دکتر غُلامْحُسَیْنِ یوسُفی، چ: 1، 1385 هـ.ش.، ص 273؛و: غَزَلیّاتِ سَعدی، به‌تَصحیحِ: حَبیبِ یَغْمائی، چ: 2، 1390 هـ.ش.، ص 421)، به جایِ «خویشتَن سوخته‌ام تا به جَهان بو برَوَد»، «عُمرها سوخته‌ام ...» آمَده است.
در بَعضِ نُسَخ، این ریختِ دیگَر ثَبت اُفتاده است که گویا رِوایَتِ دیگَر / نُسخه‌بَدَلِ آن بیْتِ نَقْلْ‌کَردۀ ماست:
به چه کار آیَدَم این شِعر و بَلاغَت که چو عود
خویشتَن سوخته‌ام تا به جَهان بو برَوَد
نگَر: هَمان، هَمان ص؛ و: غَزَلهایِ سَعدی، تَصحیح ... : دکتر غُلامْحُسَیْنِ یوسُفی، چ: 1، 1385 هـ.ش.، ص 617؛ و: غَزَلیّاتِ سَعدی، به‌تَصحیحِ: حَبیبِ یَغْمائی، چ: 2، 1390 هـ.ش.، ص 422.

اِعتِقادِ سَعدی این بود که:
تا نَسوزَد، بَرنَیایَد بویِ عود
پُخته دانَد کاین سُخَن با خام نیست
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 789، غ 13 ـ از "مواعِظ"ـ).
شیْخ شیراز، سَعدی، در جایِ دیگَر نیز خود را شَمْعی آتَشینْ‌زَبان می‌شناسانَد و خطاب به مَعْشوق می‌گویَد:
سَعدیِ آتَشْ‌زَبانم دَر غَمَت سوزان چو شَمْع
با هَمه آتشْ‌زَبانی دَر تو گیراییم نیست
( کُلّیّاتِ سَعدی، به‌اِهتِمامِ: فُروغی، اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر، 1389 هـ.ش.، ص 456، غ 121).
و باِحْتِمالْ خواجه حافِظ با تَأثَّر از همین بیْتِ شیْخِ ما سُروده است:
میانِ گریه می‌خَندَم که چون شَمْع اندَرین مَجْلِس
زَبانِ آتَشینَم هَست لیکِن دَرنَمی‌گیرَد
( دیوانِ حافِظ، به تَصحیحِ: خانْلَری، چ: 3، 1 / 306، غ 145، ب 7).
چون پایِ آتَشْ‌زبانیِ سَعدی دَر میان است، این را هَم از یاد نَمی‌بَریم که:
شیْخِ شیراز، جایِ دیگَر نیز، از تَعبیرِ «آتَشِ پارسی» دَر وصْفِ شِعْرِ گَرمِ پُرتَپِشِ خویش بَهره می‌بَرَد. دَر بابِ هَفتُمِ بوستان است که می‌فَرمایَد:
نِقابی است هَر سَطْرِ مَن زیٖن کِتیٖب
فُروهِشْته بَر عارِضی دِلْفِریٖب
مَعانی است دَر زیرِ حَرفِ سیاه
چو دَر پَرده، مَعْشوق و دَر میغْ، ماه
دَر اوقاتِ سَعدی نَگُنْجَد مَلال
که دارَد پَسِ پَرده چَندین جَمال
مَرا کاین سُخَنْهاست مَجْلِسْ‌فُروز
چو آتَش دَر او روشناییّ و سوز،
نَرَنْجَم زِ خَصْمان اَگَر بَرتَپَنْد
کَز این آتشِ پارسی دَر تَبَنْد
( بوستانِ سَعدی، تَصحیح: یوسُفی، چ: 11، ص 167، ب 3228 ـ 3232).
البَتّه «آتشِ پارسی» دَر اینجا إیهام دارَد.
از یک سوی۟، «آتشِ پارسی» بَر نوعی اِبتِلایِ قَرینِ تَب و اِلْتِهاب و سوزِش إِطلاق می‌شَوَد، و سَعدی، بی هیچ تَردید، این مَعنیٰ را در نَظَر دارَد که می‌گویَد: «... کَز این آتَشِ پارسی دَر تَبَنْد». سَعدی مُعْتَقِد است که شِعر و هُنَرِ او، خَصْمان و رَشْکْبَران را به رَنْج و اِبتِلا اَفگَنده است، آتَشِ جانِ ایشان شُده است؛ چونان «آتَشِ پارسی»، ایشان را به تَب و گُداز مُبتَلا گَردانیده است.
از دیگرسوی۟، «آتشِ پارسی»، آتَشی است که از إِقلیمِ پارس بَرخاسته است و هَمچُنین دَر قالبِ زَبانِ پارسی نمود و ظُهور یافته است؛ هَمان سُخَنِ آتَشینِ سَعدی است؛ سُخَنی روشَن و روشَنگَر و شیوا و گَرمیٖ‌بَخش و جان‌افْروز و البَتّه سوزَندۀ خُصومِ حَسَدْوَرْزِ رَشْک‌آوَرِ کین‌انْدوز!
شُماری از گُزارَندگانِ دانِشْوَرِ بوستان و دیگَرانی که بُنیادِ نِگارِشهایِ خویش را بَر پِژوهِشهایِ آنان نِهاده‌اند، به وُجوهِ گوناگونی که دَر این تَعبیرِ شیْخِ شیراز مُندَرِج و مَلْحوظ اُفْتاده است، نیک تَوَجُّهْ نَکَرده‌اند (نمونه را، نگَر: بوستانِ سَعدی، تَصحیح: یوسُفی، چ: 11، ص 387؛و: بوستانِ سَعدی ـ با معنیِ واژه‌ها و شَرحِ بیت‌ها و جمله‌هایِ دُشوار و بَرخی نُکته‌هایِ دَستوری و أَدَبی ـ، نگارِشِ: اُستاد مُحَمَّدعَلیِ ناصِح، به‌کوشِشِ: دکتر خَلیلِ خَطیب رَه۟بَر، چ: 13، تِهران: اِنتِشاراتِ صَفیٖ‌عَلیشاه، 1393 هـ.ش.، ص 691؛و: بوستانِ سَعدی ـ مَتنِ کامِل و صَحیح، هَمراه با مَعنی و شَرحِ ساده و رَوانِ یکایکِ أَبیات، واژه‌هایِ دُشوار و آموزه‌هایِ نگارِشی، دَستوری و آرایه‌هایِ أَدَبی ـ، با پِژوهِش و کوشِشِ: مَنصورِ مهرنگ، چ: 2، تِهران: اِنتِشاراتِ دَستان، 1386 هـ.ش.، ص 317؛و: بوستانِ سَعدی ـ سَعدی‌نامه ـ، شَرح و تَفصیل: صَدرالدّینِ زَمانیان، ویرایِش: مَهْسا زَمانیان ـ و ـ مَهْشیدِ زَمانیان، چ: 1، تِهران: رُشدِ آموزِش، 1389 هـ.ش.، ص 656؛و: نَثْرِ بوستان، مَنوچهرِ حَقْگو، ویراستار: حُسَیْنِ دادگَر، چ: 1، تِهران: اِنْتِشاراتِ بوعَلی، 1387 هـ.ش.، ص 265؛و: گُلی از بوستان ـ شَرح و ساده‌نویسیِ بوستانِ سَعدی ـ، به‌کوشِشِ: سَیِّد حَسَنِ بَنی‌طَبا، با مُقَدّمۀ: بَهاءالدّینِ خُرَّمشاهی، چ: 1، تِهران: نَشرِ روشَنْ‌مِهر، 1390 هـ.ش.، ص 317؛و: گُلِستانِ و بوستان، بَرگَردان از: اِدوارد رِهاتسک ـ و ـ جی. ام. ویکِنز، [به‌اِهتِمامِ: هوشَنگِ رَه۟نما]، چ: 1، تِهران: اِنْتِشاراتِ هِرمِس ـ با هَمکاریِ: مَرکَزِ بی۟ن‌المِلَلیِ گُفت‌وگویِ تَمَدُّنها ـ، 1383 هـ.ش.، ص 1145؛و: مَتنِ کامِلِ دیوانِ شیْخِ أَجَل سَعدیِ شیرازی، به‌کوشِشِ: مُظاهِرِ مُصَفّا، بازخوانی و ویرایِش: أَکرَمِ سُلطانی، چ: 1، 1383 هـ.ش.، ص 289؛و: بَهارِ بوستان ـ شَرحِ بوستانِ سَعدی ـ، مُنْشی تیکچند متخلِّص به بَهار ـ مُصَنِّفِ بَهارِ عَجَم ـ، چاپِ سَنگی، ط: 4، لَک۟هنو: مَطبَعِ مُنشیِ نَوَلکِشور، 1927 م.، ص 519)، و بویژه این را مورِدِ تَوَجُّهْ قَرار نَداده‌اند که «آتشِ پارسی»، نامِ نوعی بیماری و اِبتِلا و گِرِفتاری نیز هَست که دَر تَصویر و تَصَوُّرِ شاعِرانه و اِنگارۀ شیْخِ ما سَعدی، شِعر و هُنَرِ وی، راسْت چونان هَمین بیماریِ تَب‌آلود و اِبتِلایِ آرامْسِتان و گِرِفتاریِ تَپِشْزایِ تابْ‌رُبایْ 7

گُذَشتگان، به تابْ‌رُباییِ "آتَشِ پارسی"، تَصریح کَرده‌اند.
نمونه را، دَر کِتاب التَّنْویرِ قمریِ بُخاری می‌خوانیم:
«النّارُ الفارسیُّ: حِکّةٌ و لَهیبٌ شَدیدٌ لا یُطاق ...»
( التَّنْویر فِی الاصطِلاحاتِ الطِّبِّیَّة، أَبومَنصور الحَسَن بن نوح القمری [البُخاری]، تَحقيق: الدّکتورة غادَة حَسَن الکرمیّ، الرّیاض: مَکتَب التَّربیَةِ العَرَبیّ لِدُوَلِ الخَلیج [الفارسیّ]، 1411 هـ.ق.، ص 64).

، به جانِ بَدخواهان و حاسِدانِ سَعدی اُفتاده است و از هَمین رویْ نیز ایشان بی‌قَرار و رَنجه و بی‌تاب گَشته‌اند و از دَردِ خُصومَت بَرمی‌تَپَند 8

اَز راهِ اِستِطْراد عَرض می‌کُنَم که:
یکی از طابِعانِ بوستانِ شیْخِ أَجَلّ، دَر ضَبطِ لَتِ «نَرَنْجَم زِ خَصْمان اَگَر بَرتَپَنْد»، میانِ "بَر" و "تَپَنْد" ـ که بالضَّروره بایَد تَنگِ هَم نوشته شَوَند تا مَعلوم گَردَد که فِعْلِ پیٖشْوَنْدی است ـ فاصِله اَنداخته است و آنگاه دَر حاشیه هَم ذیْلِ "تَپَنْد" نوشته است:
«تپ: تب؛ حرارت؛ عصبانیت»
( بوستانِ شیْخِ شیراز سَعدی، تَصحیحِ مَتن و شَرحِ لُغات: حُسَیْنِ اُستادوَلی، چ: 19، تِهران: مُؤَسَّسۀ اِنْتِشاراتِ قَدیانی، 1387 هـ.ش.، ص 408).
پیداست که طابِعِ یادشُده، اِلْتفات نَیافته است که دَر اینجا با فِعْلِ پیٖشْوَنْدیِ «بَرتَپَنْد» رویاروییم، و از بُنْ، چُنین می‌نمایَد که "اَگَر بَرتَپَنْد" را ـ به‌اِصطِلاحْ ـ جُملۀ اِسْمیّه تَلَقّی کَرده است؛ وَاللهُ أَعْلَم.

.
غَفْلَت از مَعْنایِ طِبّیِ «آتشِ پارسی»، تا بدانْجاست که بَعضِ شُرّاحِ فاضِلِ بوستان، سَخت دَرشِگِفت شُده‌اند از گُزارَندگانی که «آتشِ پارسی» را، دَر این بیْتِ سَعدی، مَرَضی بسیار تَب‌آلود قَلَم داده‌اند (نگَر: بوستانِ سَعدی ـ مَتنِ کامِل ـ، شَرح و گُزارِش از: دکتر رِضا اَنزابیٖ‌نِژاد ـ و ـ دکتر سَعیدِ قَرَه‌بگلو، چ: 1، تِهران: جامی، 1378 هـ.ش.، ص 363 و 364)!
آری؛ گویا مَعَ‌الْأَسَف تَنها شُماری اَندَک از گُزارَندگانِ بوستان، بَل عُمومِ عُشّاقِ أَدَبِ فارسی، به مَعنایِ طِبّیِ «آتشِ پارسی» که نیک پیداست دَر این مَقام مَلْحوظِ سَعدی بوده است، تَوَجُّهْ داشته‌اند. از این شُمار، یکی اَنوشه‌یاد إِسماعیلِ أَمیرخیزیِ تَبریزی است ـ رَحِمَهُ الله تَعالیٰ ـ که بدین مَعنیٰ تَوَجُّهْ داشته است؛ لیک بظاهِر تَنها هَمین مَعنیٰ را لِحاظ کرده و به إیهامِ سُخَنِ سَعدی تَوَجُّهی نَکَرده و نَداده است (نگَر: سَعدیٖ نامه یا بوستان، به‌تَصحیحِ: [إِسماعیلِ] أَمیرخیزی، تَبریز: کِتابخانۀ أَدَبیّه، 1310 هـ.ش.، ص 203). دَر بوستانِ مُحَشّائی که دَر میانه‌هایِ سَدۀ نوزدَهُمِ میلادی دَر ویِن چاپ شُد و به نامِ طابِعِ آن 9

طابِعِ یادشُده، کارْل هایْنریٖش گراف (Graf/ 1815 ـ 1869 م.)، خاوَرشناسی آلمانی است که دَر اِستراسْبورگ به تَحصیلِ إِلٰهیّات و دَر لَیْپزیٖگ به فَراگیریِ خاوَرشناسی پَرداخت. تَرجَمۀ گُلِستان (1846 م.) و تَرجَمۀ بوستان ( 2 ج /1850 م.) از آثارِ اوست. وی مَتنِ بوستان را نیز با حَواشی دَر سالِ 1858 م. به چاپ رَسانید. گراف، از مُفَسِّرانِ عَهدِ قَدیم نیز بشُمار است و کتابِ أَسفارِ تاریخیِ کِتابِ عَهدِ عَتیق را دَر سالِ 1866 م. به چاپ رَسانیده است.
(نگَر: دایرةالمَعارفِ فارسی، به‌سَرپَرَستیِ غُلامحُسَینِ مُصاحِب و ...، ج 2، تِهران: شرکتِ سِهامیِ کِتابهایِ جیبی ـ وابَسته به: مُؤَسَّسَۀ اِنتِشاراتِ أَمیرکَبیر ـ، 1381 هـ.ش. ص 2371).

، "چاپِ گِراف" خوانده می‌شَوَد نیز، تَنها مَعنایِ طِبّیِ «آتَشِ پارسی» توضیح داده شُده است (نگَر: بُستان، شی۟خ مُصلِحُ‌الدّین سَعدیِ شیرازی، به‌اِهتِمامِ: گِراف، ویَن، 1858 م.، ص 362).
دَر مُقابِلْ، شارِحِ دیرینه‌روز، سودیِ بُسْنَوی ـ که هَنوز پایۀ أَهَمّیَّتِ آثارِ او بَر بسیاری از بسیاران هویْدا نَشُده است، و قَدرِ دَقائِق و تَدقیقاتِ فَراوانی که اینجا و آنجا دَر تَضاعیفِ شُروحِ وی دیده می‌شَوَد، مَجْهول مانده ـ، إیهامِ سُخَنِ سَعدی را نیک دَریافته است و بصَراحَت بازگُفته و هَر دو قَلَمروِ مَعنائیِ «آتَشِ پارسی» را موردِ تَوَجُّه و تَصریح قَرار داده است (نگَر: شَرحِ سودی بَر بوستانِ سَعدی، تَرجَمَه و تَحشیَه و تَهیّۀ مَتنِ اِنتِقادی از: دکتر أَکبَرِ بِهروز، چ: 1، تَبریز: کِتابفُروشیِ حَقیقت، 1352 هـ.ش.، 2 / 1269).
شارِحِ تیره‌چَشمِ روشَنْ‌بینْ، اَنوشه‌یاد دکتر مُحَمَّدِ خَزائِلی ـ رَحمَةُ اللهِ عَلَیْه ـ نیز، دَر شَرحِ این بیْتِ بوستان، به هَر دو قَلَمْروِ مَعْنائیِ «آتَشِ پارسی» پَرداخته است و اِشتِمالِ سُخَنِ سَعدی را بَر هَر دو مَعنیٰ خاطِرنِشان کَرده ( شَرحِ بوستان، دکتر مُحَمَّدِ خَزائِلی، چ: 13، تِهران: اِنتِشاراتِ بدرقۀ جاویدان، 1384 هـ.ش.، ص 333).
دَر بَعضِ حَواشی و شُروحی نیز که دَر شِبهِ قارّۀ هِند بَر بوستان نوشته شُده است، به این هَر دو مَعنایِ «آتشِ پارسی» تَوَجُّهْ کَرده و تَوَجُّهْ داده‌اند (نگَر: بوستان، سَعْدیِ شیرازی، چاپِ سَنگیِ مُحَشّیٰ، به‌اِهتِمامِ: قاضی عَبدالکَریم بن قاضی نورمُحَمَّد صاحِب پلبندری، بَمبئی: مَطبَعِ گُلزارِ حَسَنی، 1318 و 1319 هـ.ق.، ص 265؛و: بوستان، سَعدیِ شیرازی، چاپِ سَنگیِ مُحَشّیٰ، کراچی: مَطبَعِ سَعیدی، ص 269).
از دیگَر شارِحانی که هَم مَعنایِ طِبّی و هَم ظرافَتِ اِستِخدامِ «آتشِ پارسی» را دَر عِبارَتِ سَعدی، تا اندازه‌ای موردِ تَوَجُّه و تَبیین قَرار داده، زنده‌یاد نوراللهِ ایزدپَرَست است (نگَر: بوستانِ سَعدی، به‌کوششِ: نوراللهِ ایزدپَرَست، چ: 4، تِهران: دانِش، 1368 هـ.ش.، ص 296)؛ که اِحتِمال می‌دِهَم از شُرّاحِ هِندی أَثَر پَذیرفته باشَد.
بَعضِ فَرهَنگْ‌نویسان، عَلیٰ‌رَغْمِ تَوَجُّهْ به مَعنایِ طِبّیِ «آتشِ پارسی»، «آتشِ پارسی» را دَر بابِ بیْتِ بوستان، تَنها به مَعنایِ «شعرِ شورانگیز و گیرایِ فارسی» ( فَرهَنگِ بُزُرگِ سُخَن، به‌سَرپَرَستیِ: دکتر حَسَنِ أَنوَری، چ: 1، تِهران: اِنْتِشاراتِ سُخَن، 1381 هـ.ش.، 1 / 44) گِرِفته و ـ پنداری ـ از ظَرافتی که سَعدی دَر کار کَرده است، غَفْلَت کَرده‌اند.
خوشْبَختانه دَر لُغَتْ‌نامۀ دِهخُدا به کاربُردِ ظَریفِ «آتشِ پارسی» دَر سُرودۀ سَعدی تَوَجُّهْ شُده است.
دَر لُغَتْ‌نامۀ دِهخُدا، ذیْلِ «آتَشِ پارسی»، دو مَعنیٰ را بتَفْکیک ثَبت کَرده‌اند:
یکی، "تَبخال و تَبخاله" با این گُواه از شِعْرِ خاقانی:
دید مَرا گرفته لَب، آتشِ پارسی زِ تَب
نُطْقِ مَن آبِ تازیان بُرده به نُکتۀ دَری
دیگَر آن که با اِستِفاده از فَرهَنگِ سُروریِ کاشانی، نوشته‌اند: «نامِ مَرَضی که آن را "نارِ پارسی" گویَند، و این مَرَض، هَمان "جَمره" است یا مَرَضِ دیگَر نَزدیک بدان 10

می‌نویسَم:
گویا «جَمره» را نَبایَد با «آتَشِ پارسی» یکی گِرِفت؛ چُنان که نمونه را، قمریِ بُخاری، دَر کِتاب التَّنْویر، این دو را جُداگانه لیک دَر کِنارِ هَم آوَرده و شَرح داده‌ است (نگَر: التَّنْویر فِی الاصطِلاحاتِ الطِّبِّیَّة، أَبومَنصور الحَسَن بن نوح القمری [البُخاری]، تَحقيق: الدّکتورة غادَة حَسَن الکرمیّ، الرّیاض: مَکتَب التَّربیَةِ العَرَبیّ لِدُوَلِ الخَلیج [الفارسیّ]، 1411 هـ.ق.، ص 64، "الجَمْرة" و "النّار الفارسیّ").
از بَرایِ مَنابِعِ بیشتَر دَربارۀ «جَمره»، نگَر:
مَداخِل و مَنابِعِ پزِشکی دَر إِسلام و ایران، به‌اِهتِمامِ: دکتر مَهْدیِ مُحَقِّق، بازبینی: یوسُفِ بیگْ‌باباپور، چ: 1، تِهران: اَنجُمَنِ آثار و مَفاخِرِ فَرهَنگی، 1393 هـ.ش.، ص 164.

، و آن بُثْره‌ای چَند است بسیار سوزان و با دَردِ شَدید و در أَوایل چرکی و زَردابی با او هَمراه، و جوشِش و شور و پُخْته‌شدن آن به دیگَر بُثور شَبیه نیست، و لونِ آن به زَردی مایِل است، و خُداوَندِ این مَرَض غالِبًا با حَرارت و تَب می‌باشَد ...». آنگاه هَمین بیْتِ بوستانِ سَعدی را گُواهِ آن آوَرده‌اند، و هَمچُنین این بیْت را دَر گُفتآوَرد از فَرهَنگِ سُروری:
از آتشِ پارسی رَوانْ‌سوزتر است
این عِشْق که از خاکِ خُراسان آوَرْد!
دَربارۀ «آتشِ پارسی»، نیز نگَر:
تُحْفَةُ العِراقَیْن ـ خَتْم الغَرایِبـ، خاقانیِ شَروانی، به‌کوشِشِ: عَلیِ صَفَریِ آقْ‌قَلعه، چ:1، تِهران: مَرکَزِ پِژوهِشیِ میراثِ مَکتوب، 1387 هـ.ش.، ص 19 ـ ب 79 ـ و ص 308 ـ تَعلیقۀ اُستاد صَفَری ـ؛و: فَرهَنْگنامۀ شِعْری ـ بَر أَساسِ آثارِ شاعِرانِ قَرنِ سوُم تا یازدَهُمِ هِجری / شامِلِ: تَرکیبات، کِنایات، و اِصطِلاحات ـ، دکتر رَحیمِ عَفیفی، چ: 3، تِهران: سُروش ـ اِنْتِشاراتِ صدا و سیمایِ جُمهوریِ إِسلامیِ ایران ـ، 1391 هـ.ش.، 1 / 41؛و: فَرهَنگِ اِصطِلاحاتِ پزِشکی و داروشناسی دَر أَدَبِ فارسی، دکتر مَهدیِ مُحَقِّق ـ با هَمکاریِ: حَمیده حجازی ـ، چ: 1، تِهران: سازمانِ مُطالعه و تَدوینِ کُتُبِ عُلومِ إِنسانیِ دانِشگاهها ـ سَمت ـ / مَرکَزِ تَحقیق و توسعۀ عُلومِ إِنسانی، 1394 هـ.ش.، ص 14؛ و: مَداخِل و مَنابِعِ پزِشکی دَر إِسلام و ایران، به‌اِهتِمامِ: دکتر مَهْدیِ مُحَقِّق، بازبینی: یوسُفِ بیگْ‌باباپور، چ: 1، تِهران: اَنجُمَنِ آثار و مَفاخِرِ فَرهَنگی، 1393 هـ.ش.، ص 10 و 528؛و: پِژوهِشهایِ زَبان و أَدَبیّاتِ فارسی (نَشریّۀ عِلمی ـ پِژوهِشی / دانِشکدۀ أَدَبیّات و عُلومِ إِنسانی / دانِشگاهِ اِصفَهان)، دورۀ جَدید، ش 4 (پَیاپَی: 12)، زمستانِ 1390 هـ.ش.، ص 78 و 79 / از مَقالۀ « دارالشِّفایِ سَعدی (مَقوله‌هایِ پزشکی دَر آثارِ سَعدی)» به قَلَمِ دکتر مُختارِ کُمیْلی ـ اُستادیارِ زبان و أَدَبیّاتِ فارسیِ دانِشگاهِ وَلیِّ عَصر (عج) رَفسَنجان ـ؛ و: ... .
٭
بازگَردیم به خوانِشِ «زَوانِ روشَنِ سَعْدی که شَمْعِ مَجلِسِ توست / به هیچ کار نَیایَد، گَرَش نَسوزانی» و این نُکتۀ توضیحی را نیز که ای بَسا بَر بَعضِ مُخاطَبانِ اَرجمَندِ این مَقال وُضوح نَیافته باشَد، خاطِرنِشان سازیم که:
دَر خوانِشِ پیشْنِهادیِ ما، "شَمْعِ مَجلِسِ"، راجِع به "سَعْدی" است، و آنگاه ضَمیرِ "ش" دَر "گَرَش" و نیز عِبارَتِ "به هیچ کار نَیایَد"، راجِع به "زَوانِ روشَنِ سَعْدی".
ای بَسا که دیگَری جورِ دیگَر بخوانَد.
وَ مِنَ اللهِ التَّوْفیقُ وَ عَلَیْهِ التُّکْلَان!
اِصفَهان / 1398 هـ.ش.